جستاری انتقادی در سرچشمه‌ی دین مانی؛ طرد مانویت در گفتار مسیحی و مطالعات مدرن

هدف از پژوهش حاضر، بررسی شناخت جهان مسیحی از مانی و دین او است. مانویت؛ از مهم‌ترین موضوعات ردیه‌نویسی در میان متکلمین و رفض‌شناسان مسیحی بوده، و همین ردیه‌ها تا سال‌ها منبع مطالعات مدرن درباره مانویت بوده‌اند. این نکته، گذشته از این‌که از فقدان منابع دست اول درباره مانویت ناشی می‌شد، واجد یک وجه گفتاری نیز بود. از نگاه نخستین متکلمان مسیحی، مانویت کارکرد «دیگری» را دارد، دیگری‌ای که می‌بایست طرد می‌شد تا مرز میان مسیحیت و غیرمسیحیت مشخص شود. این سنتِ دیگری‌سازی بر مانی‌شناسی مدرن نیز تأثیر گذاشت و ارتباط مانویت با مسیحیت، اندیشه ایرانی، و حتی گنوستیسیسم، تا سال‌ها متأثر از چنین سنتی تفسیر شد. کشف و انتشار منابع دست اول مانوی برخی گمان‌های دیرین را شکست. شواهد تازه‌یافته نشان می‌دهد مانویت بیش از آنچه تا کنون معرفی می‌شده با مسیحیت پیوند دارد. در واقع، مانی مدعی ارائه روایتی اصیل از دین عیسی (ع) بوده؛ و باید توجه داشت که مانویت زمانی ظهور یافته که هنوز روایت رسمی کلیسایی از مسیحیت توسط متکلمان مسیحی اساساً تدوین نشده بود. این بررسی نشان می‌دهد که مانویت چه به عنوان روایتی متقدم از مسیحیت، و چه به عنوان دینی نوین، ریشه در سنت مسیحی دارد و بر خلاف تصور معمول، نمی‌توان به سادگی آن را یک دین ایرانی دانست.